In Retour à Reims poneerde Didier Eribon in 2009 een stelling die tot op vandaag actueel blijkt. Hoe komt dat?*

Omdat een deel van de Franse politieke klasse nog niet de nodige lessen uit het werk trok. In dat autobiografische essay keert Didier Eribon na een lange afwezigheid terug naar zijn familie. Hij ontdekt dat ze, ondanks de vroegere linkse en communistische sympathieën, nu totaal in de ban is van het Front National. En hij beseft dat die verschuiving naar extreemrechts in de hand werd gewerkt door socialistisch links, dat zijn traditionele discours volledig losliet en afstand nam van het volk om uit te groeien tot het links van de elite, vervreemd van de bekommernissen van de mensen voor wie ze het ooit opnam. Wat in 2009 waar was, wordt vandaag nog méér bevestigd: de traditioneel linkse politici begrepen de vaststelling van Didier Eribon niet, waardoor het fenomeen bleef bestaan en zich verder verspreidde. Naar mijn gevoel maakt Emmanuel Macron dezelfde fout: door aan sociale kwesties voorbij te gaan en zich nauwelijks empathisch op te stellen, geeft hij Marine Le Pen veel meer ruimte en kan zij zich op die punten alleen profileren.

We weten veel volkse kiezers aanhangers zijn van Marine Le Pen. Éric Zemmour van zijn kant, slaagde erin de welgestelde en geschoolde kiezers aan te trekken. Moet de basisstelling van het boek niet aan onze tijd worden aangepast?

Aan de hand van de stelling van Eribon valt het succes van Marine Le Pen te verklaren. Voor wat de kiezers van Éric Zemmour betreft - en het zou boeiend zijn om de filosoof daarover aan het woord te laten – moet de basisstelling van Retour à Reims worden aangevuld. Een andere les uit de eerste stemronde van de presidentsverkiezingen? Ten minste op nationaal niveau, bleek uit de stemming dat de kloof tussen links en rechts al sinds de verkiezingen van 2017 steeds kleiner wordt. Is Jean-Luc Mélenchon voor Didier Eribon diegene die de boodschap van Retour à Reims heeft begrepen? De filosoof windt er geen doekjes om: in de eerste stemronde koos hij voor Mélenchon, hoewel die kandidaat zich verbrandde door zijn steun aan Rusland en zijn oogkleppen aan het begin van het Russisch-Oekraïens conflict. Maakt aandacht voor sociale kwesties alles goed? We zullen het hem vragen!

Hoe komt het dat Marine Le Pen de tweede ronde kon halen?

Marine Le Pen verlegde de aandacht van haar standpunten over Rusland naar de koopkracht, een van de belangrijkste bekommernissen van de Fransen. Ze wekt de indruk naar mensen te luisteren en respect op te brengen voor wat ze voelen. Ze wist ook handig te verdoezelen dat haar partij een Russische bank financierde die nauwe banden met het Russische regime onderhoudt. Toch vraag ik me ook af - en ook dat kunnen we bij Didier Eribon aankaarten - of kiezers inderdaad niet snel vergeven als ze het gevoel krijgen dat er voor hen wordt gezorgd. Marine Le Pen mat zichzelf trouwens bewust een veel zachter imago aan. Ze toont zich zonniger, menselijker, geeft makkelijker haar fouten toe en stelt zich kwetsbaarder op. En dat terwijl haar programma in essentie hetzelfde bleef en nog steeds gestoeld is op extreemrechtse standpunten die de rechtstaat in het gedrang brengen en die pleiten tegen de Europese Unie en vóór gelijkheid tussen alle Fransen. Ze verwijst naar het Jupiteriaans beleid van de aftredende president, die ze afschildert als een despoot die de mondmaskers verplichtte en op de massa neerkeek. Paradoxaal genoeg slaagt ze er tegelijk in om - althans schijnbaar - in de huid te kruipen van een moeder die zich zorgen maakt om het welzijn van haar kinderen. Voor de tweede stemronde zal haar programma in detail worden geanalyseerd. We zullen zien of dat genoeg is om de afschuw van de Fransen op te wekken en meer thuisblijvers naar de stembus te lokken.

De verkiezingsresultaten uit 2017 werden vaak geïnterpreteerd in termen van bevolkingsklassen: arbeiders steunden Marine Le Pen, en in de grootsteden en onder welgestelde Fransen met linkse of rechtse sympathieën werd op Emmanuel Macron gestemd. Is dat 5 jaar later nog altijd het geval?

Wat het Le Pen-effect betreft, is er sprake van een klassenstem, maar de kiezersgroep van Zemmour is veel heterogener en behoort zowel tot de welgestelde als tot de opgeleide middenklasse die het moeilijker heeft. Meer in het algemeen profiteert extreemrechts van de verbrokkeling van traditioneel rechts. De zwaargewichten van zogeheten 'gematigd rechts' probeerden aansluiting te vinden bij de standpunten van extreemrechts, maar als we afgaan op de resultaten van de eerste stemronde in 2017 en op 10 april 2022 sluiten die kiezers liever aan bij Emmanuel Macron. Anderen gaven hun stem rechtstreeks aan Rassemblement National en Reconquête. In die optiek is er bijna nood aan een 'Terugkeer naar rechts Reims' om het verhaal te schetsen van de rechtse kiezer die naar zijn thuisbasis terugkeert en beseft dat die in zijn afwezigheid bij extreemrechts is gaan aanleunen. In die context moeten er vragen worden gesteld bij de versnippering van het spectrum links-rechtsmarkeringen. We zouden Didier Eribon hierover graag aan het woord horen. Die links-rechtsas werd in feite door drie actoren ten grave gedragen: de Socialistische Partij, die afstand nam van haar boodschap en haar natuurlijke kiezers; rechts, dat ten onrechte veronderstelde extreemrechts te hebben ontzenuwd door een aantal ideeën over te nemen; en Emmanuel Macron, die een alternatieve centrumkracht creëerde om de teleurgestelde kiezers van links en gematigd rechts te recupereren. Natuurlijk moeten we afwachten of die verbrokkeling zich na de komende parlementsverkiezingen van juni doorzet. Op langere termijn is het maar de vraag of de partij van Emmanuel Macron kan overleven wanneer er over zijn opvolging wordt nagedacht. Er zijn nog veel onbekende factoren, en precies daarom zou ik bij Didier Eribon graag naar de hele problematiek polsen. Volgens mij is het zinvol om op basis van de volgende verkiezingsresultaten een diepgaande analyse te maken van het hertekende politieke landschap in Frankrijk. Hoe kunnen we, bijvoorbeeld, verklaren dat extreemrechts vandaag meer dan 30 procent van de kiezers vertegenwoordigt en dat voor meer dan 50 % aan proteststemmen wordt uitgebracht? Gaat het enkel om de tijdgeest of om een diepgaander fenomeen? Hebben de meeste politieke verantwoordelijken in Frankrijk geen nood aan die Retour à Reims? Een terugkeer naar hun eigenheid via introspectie in de richting van hun wortels waarvan ze afstand namen. Misschien moeten ze aandachtig en bescheiden naar de bevolking durven luisteren en zich bewust worden van het gebrek aan impact van hun politiek taalgebruik. Naar welk punt moeten ze terugkeren om opnieuw een relevante dialoog te kunnen voeren? Om zich weer te kunnen inzetten voor mensen die op hun beurt afstand namen van de politiek? Een fundamentelere vraag aan Didier Eribon is of de opeenvolgende en zelfs gelijktijdige zware crises - de teloorgang van de planeet, de pandemie en de oorlog op het Europese continent - politici nog de kans gunnen om onze complexe en angstaanjagende wereld die helemaal anders wordt te omarmen, zonder in woede te vervallen en slechts één uitweg voor ogen te houden. Zijn er andere uitwegen mogelijk?

Didier Eribon en Béatrice Delvaux doen op 27 april in Bozar alvast een poging om die vragen te beantwoorden.

* Ons interview met Béatrice Delvaux vond plaats vóór de tweede stemronde van de presidentsverkiezingen.