Jeanine De Bique & Concerto Köln

Georg Friedrich Händel (1685-1759) 
Ouverture uit Partenope HWV 27 (1730)   

Carl Heinrich Graun (1704-1759) 
"Risolvere non oso" uit Rodelinda (1741)  

Georg Friedrich Händel 
"Ritorna o caro" uit Rodelinda HWV 19 (1725)  

Leonardo Vinci (1690-1730) 
Sinfonia (atto I) uit Partenope (1725).  

Carl Heinrich Graun  
"L’empio rigor del fato" uit Rodelinda (1741)  

Georg Friedrich Händel  
"Ballo: Entrée des Songes agréables effrayés" uit Alcina HWV 34 (1735) 
Recitative "Ah! Ruggiero crudel" & Aria "Ombre pallide" uit Alcina   

Pauze 

Georg Friedrich Händel 
"L’alma mia fra le tempeste" uit Agrippina HWV 6 (1709-1710)  

Georg Philipp Telemann 
"Rimembranza crudel" uit Germanicus (1704)  

Georg Friedrich Händel 
Suite (Gigue, Sarabande, Matelot) uit Rodrigo HWV 5 (1707) 
Recitative "Che sento?" & Aria "Se pietà di me non senti cleopatra" uit Giulio Cesare in Egitto HWV 17 (1724) 
Suite (Bourée I, Bourée II, Passacaille) uit Rodrigo   

Carl-Heinrich Graun 
"Tra le procelle assorto" uit Cesare e Cleopatre (1742)  

Duur: ca. 90 min. 

Mirrors. Het spiegelpaleis van de barok 

Wie op een kermis al eens een spiegelpaleis bezoekt, ondervindt gauw dat hij zich in twee ruimtes tegelijk bevindt. Een spiegelpaleis is in de regel een labyrint waarin het spel erin bestaat om ondanks het onvermijdelijke verloren lopen zo snel mogelijk de uitgang te vinden zonder ergens tegenaan te zijn gelopen. Alsof het labyrint op zich al niet desoriënterend genoeg is, blijkt elke wand in het paleis uit glas of spiegelglas te zijn opgetrokken. De ruimte wordt zo scheefgetrokken, verdubbeld en nogmaals verdubbeld, waardoor gangen en doorgangen schijnen en verschijnen die er in werkelijkheid nooit zijn geweest. De eigen reflectie verschijnt overal, alsof men op tientallen plaatsen tegelijk is, terwijl men in werkelijkheid alleen maar kan zijn waar men staat. 

Barokmuziek heeft veel weg van een spiegelpaleis. Wie de muziek van Bach, Händel of Vivaldi regelmatig beluistert, stelt vast hoe vaak hij geconfronteerd wordt met een afwisseling tussen het bekende en het nieuwe doorheen een constant laveren tussen nieuwe perspectieven en haar herhalingen en variaties. Hier begeven we ons in een labyrint met welomschreven regels in elkaar gezet en vooraf bedacht door een componist die ons enig plezier wil verschaffen door ons in zijn compositie de illusie te schenken dat we in een beschermde en bekende omgeving toch ergens verloren kunnen lopen. 

De vocale barokmuziek heeft daar zelfs een procedé voor dat in de eerste helft van de achttiende eeuw zo dominant werd dat het voor de toenmalige luisteraar absoluut onmogelijk was om het niet op een bewust of onbewust niveau aan te voelen. Het procedé staat bekend als de ‘da capo-aria’, genoemd naar ‘da capo’ (terug naar het begin). De naam zelf impliceert herhaling en wel van voor af aan. Over deze structuur wordt vaak beweerd dat hij in drie delen uiteenvalt en daar is ook iets voor te zeggen. Het zijn in principe de drie fasen van de klassieke retoriek, waarbij de A-stanza op muziek wordt gezet als een te verdedigen stelling (expositio). De daaropvolgende contrasterende B-stanza kan worden aanzien als de mogelijke weerlegging van de stelling (confutatio), maar een terugkeer naar de A-stanza veegt deze mogelijkheid tot weerlegging van tafel en bevestigt de oorspronkelijke stelling (confirmatio). De grondstructuur is op die manier eenvoudig (A-B-A), maar wordt door de componist uitgebouwd tot een meer robuust systeem. In een volledig uitgewerkt ‘da capo’ wordt de A-stanza namelijk over het algemeen verdubbeld. Op die manier is de opeenvolging A1-A2-B-A3-A4, waarbij men de eerste versregels maar liefst vier keer zal horen op zeer gelijkaardige muziek. Tussen die verschillende delen zit ook een kort instrumentaal tussenspel, bekend als een ‘ritornello’. 

Hieruit blijkt meteen de mogelijkheid van de barokke ‘da capo’ structuur om een bepaalde, misschien complexe, problematiek vanuit verschillende en contrasterende perspectieven te benaderen. Een typisch achttiende-eeuws operapersonage maakt in zijn aria daarom vaak de volgende redenering: volgens mij is X zeker het geval (A1). Ja! Zo moet het zijn (A2). Maar ben ik wel zeker? Kan het ook niet anders zijn? Bijvoorbeeld Y in plaats van X? Zie ik niets over het hoofd? Ben ik wel juist? (B) Eerlijk gezegd ben ik wel overtuigd dat X juist is (A3). Ja! X is juist. Zo moet het zijn (A4). De aria ‘da capo’ is daarom het ultieme muzikale spiegelpaleis waar een luisteraar in het geestelijke labyrint van het personage mag kruipen om daar alle mogelijke beelden en schijnbeelden voorgeschoteld te krijgen, om uiteindelijk op een elegante manier en tot ieders tevredenheid naar de uitgang te worden begeleid. 

Händels vriend Johann Mattheson somt in zijn eigen tractaat over muziek een aantal redenen op waarom de ‘da capo’ structuur zo populair werd. De eerste twee A’s bestaan volgens hem om de kunst van de componist te tonen. Eenvoudig gezegd wordt de zanger of zangeres gevraagd om respect te tonen voor deze kunst door de noten min of meer te zingen zoals er staan. Na de B-stanza keert men da capo terug naar de kop en kan men de eerder gezongen muziek hernemen met alle vocale vrijheden en versieringen die men voor lief wil nemen. Hier wordt de kunst van de zanger getoond, aldus Mattheson. Opnieuw is de ‘da capo’ structuur een weerspiegeling waarin een componist zijn eigen intenties vertaald en verdubbeld ziet door zijn zanger. Muziek volgens het ‘da capo’ principe is echte zangersmuziek, bedoeld om het eigen vocale kunnen te demonstreren, maar ook om gestalte te geven aan contrasterende emoties. Deze muziek werd doorgaans geschreven op maat van bekende zangers.  

In de context van een concert zoals dat van deze avond, is het de zangeres, in dit geval Jeanine De Bique, die het programma samenstelde. Zij ging daarbij op zoek naar het repertoire dat het beste bij haar past en waarin zij het meeste uit zichzelf kon halen. Het beeld dat zij van zichzelf heeft als een performer vindt op die manier zijn onmiddellijke weerslag in het repertoire dat wij deze avond krijgen voorgeschoteld. Met opzet ging zij op zoek naar interessante aria’s geschreven voor boeiende vrouwenfiguren binnen het repertoire van Händel en zijn tijdgenoten Graun en Telemann en kwam daarbij uit bij figuren zoals Cleopatra, Alcina en Rodelinda. Zij koos voor aria’s waarin ook deze vrouwen in de spiegel kijken en erin zichzelf ontdekken. Sommige aria’s drukken woede uit en andere verdriet, maar telkens wordt de emotie vanuit verschillende perspectieven benaderd, vaak doorheen een beeldspraak of een of andere allegorie of metafoor en wordt zij beleefd doorheen het unieke perspectief van de persoonlijkheid van de uitvoerder. Hierdoor wordt het hele concert opnieuw een spiegel in een spiegel: een spiegelpaleis. 

Een absoluut hoogtepunt in muzikale expressie is evenwel Händels adembenemende aria Ah! Mio cor…? uit de opera Alcina uit 1735. Alcina is koningin, tovenares en minnaar tegelijk, maar is bovenal vrouw en mens. Ze werd verliefd op de ridder Ruggiero die ze met haar toverkracht wegrukte uit de armen van zijn geliefde Bradamante om hem vervolgens mee te nemen naar haar eiland en hem elke herinnering aan zijn oorspronkelijke geliefde te ontnemen. Hoe wreed is het om de liefde van een ander te stelen? Op haar eiland geniet Alcina van dat gelukzalige gevoel de eeuwigheid met haar geliefde te kunnen doorbrengen tot de moedige en trouwe Bradamante beslist om het tovereiland van Alcina te betreden om haar geliefde Ruggiero voor zich terug te winnen. Nadat zij erin is geslaagd de toverkracht van Alcina te breken, smeekt Ruggiero haar om vergiffenis. Wat heeft hem al die tijd bezield? Dankzij de moed van Bradamante herinnert hij zich aan wie zijn hart werkelijk toebehoort is en beslist hij om samen met haar het eiland te verlaten. 

Diep onder de aarde treffen we Alcina aan, tegelijk kwaad en verdrietig over het verraad van Ruggiero. Haar aria is een sublieme uitbeelding van een vrouw gevangen tussen woede en liefde. De instrumentale introductie tot de aria, het ‘ritornello’ bestaat uit een bijzonder verontrustende processie van afzonderlijke akkoorden. Het schept de sfeer en wie goed luistert hoort er het snikken van Alcina in. Wanneer deze machtige vrouw eindelijk de keel opent, gebeurt dat met een ‘cri du coeur’ die door merg en been snijdt: Ach, mijn hart! De stilte die erop volgt wordt verbroken door de herneming van hetzelfde mechanische patroon uit de introductie waarboven de vocale lijn van Alcina in reliëf wordt geplaatst. De nadruk ligt op woorden als sola (alleen) en perché (waarom), opgevuld met korte, snikkende ritmes. De melodie van Alcina schuift verder over een onstabiele harmonie met bittere samenklanken wanneer ze de goden aanroept. De wendingen in haar vocale lijn zijn wrang en pijnlijk. Het orkest doet niets om haar te ondersteunen. Bij haar laatste uitroep perché valt haar stem meteen in de put van do-klein, de toonaard van verdriet en dood. Alcina zakt neer, in tranen. Eindelijk lijkt het orkest haar in het daaropvolgende ritornello troost te willen bieden door even naar majeur te moduleren. Het moment is van korte duur. Eens ze weer op adem is gekomen, zet het pijnlijke lamento zich verder. Er is niets veranderd. Plotseling echter ontwaakt ze uit haar gedachten van weemoed, pijn, verdriet en melancholie. Aan het begin van de B-sectie realiseert Alcina zich dat zij nog steeds een koningin is en een tovenares op de koop toe. Zij heeft macht en kan die gebruiken. Haar gedachten zijn volledig omgeslagen: vanuit haar verdriet bereikt ze nu een plaats van intense woede. Händel schenkt haar een gedreven vocale lijn in een heftig allegro, compleet met ratelende tremolo’s en zware accenten tot haar energie verspeeld is en haar woede gekoeld is en enkel het overheersende gevoel van verdriet overblijft. Da capo. Ah mio cor zingt ze opnieuw. Dat vervloekte hart staat haar in de weg. Kon zij maar kwaad zijn, kon zij maar uiting geven aan haar gevoelens door wraak te willen nemen op Ruggiero. Onmogelijk! Haar hart zit haar in de weg. Ah mio cor klinkt nog verscheurender dan voordien en haar pijn is meer desolaat dan ooit. Hoe meedogenloos zij in het eerste bedrijf ook werd afgeschilderd, hier, in het tweede bedrijf onthult zij zich als een vrouw van vlees en bloed. Hoezeer zij dat ook zou willen, wraak nemen op Ruggiero is onmogelijk. In deze aria beseft ze hoe graag zij hem zag. Zij kan zich niet tegen hem keren. Is het mogelijk dat Alcina in deze aria van koningin-tovenares transformeert naar vrouw en mens? Is het mogelijk om in deze aria een zoektocht te zien van Alcina naar zichzelf? Want wat is deze aria anders dan een blik in de spiegel? 

David Vergauwen 

eerste viool 
Evgeny Sviridov  
Justyna Skatulnik  
Markus Hoffmann  
Frauke Pöhl  

tweede viool  
Anna Kodama  
Stephan Sänger  
Bruno van Esseveld 
Hedwig van der Linde  

altviool 
Cosima Nieschlag 
Chiharu Abe 

cello 
Alexander Scherf  
Hannah Freienstein  

contrabas 
Jean-Michel Forest  

hobo 
Susanne Regel  
Mario Topper  

fagot 
Rebekka Mertens  

klavecimbel 
Wiebke Weidanz  

luit 
Michael  Dücker 

Carl Heinrich Graun - "Risolvere non oso" 
Risolvere non oso: 
Vorrei salvare il figlio 
domanda fè lo sposo, 
la destra il traditor! 
Numi pietà, consiglio 
quand'averà riposo 
questo infelice cor?  

Georg Friedrich Handel - "Ritorna o caro" 
Ritorna oh caro e dolce mio tesoro, 
a dar conforto e speme a questo cor! 
Tu renderai al seno mio la calma, 
se refrigerio sei d'ogni dolor.  

Carl Heinrich Graun - “L’empio rigor del fato” 
L'empio rigor del fato 
vile non potrà farmi, 
se misera mi fè. 
Mostro tu poi spietato, 
né mai sperar placarmi, 
né moverme a pietà.  

Georg Friedrich Handel - Recitative “Ah! Ruggiero crudel” & Aria "Ombre pallide" 
Ah! Ruggiero crudel, tu no mi amasti! 
Ah! Che fingesti ancor, e m'ingannasti! 
E pur ti adora ancor fido mio core. 
Ah! Ruggiero crudel! ah, traditore!  

Del pallido Acheronte spiriti abitatori, 
e della notte ministri di vendetta, 
cieche figlie crudeli, a me venite! 
Secondate i miei voti, 
Perché Ruggiero amato 
Non fugga da me ingrato. 
Guarda d’intorno sospesa. 
Ma ohimé! Misera! 
E quale insolita tardanza? 
Eh! Non m’udite? 
Vi cerco, e vi ascondete? 
Vi comando, e tacete? 
Evvi inganno? Evvi Frode? 
La mia verga fatal non ha possanza? 
Vinta, delusa Alcina, e che ti avanza?  

Ombre pallide, lo so, mi udite; 
D'intorno errate, 
E vi celate, 
Sorde da me, 
Perché? Perché?  

Fugge il mio bene; 
Voi lo fermate 
Deh! Per pietate, 
Se in questa verga, 
Ch'ora disprezzo, 
E voglio frangere, 
Forza non è.  

Georg Philipp Telemann - "Rimembranza crudel” 
Rimembranza crudel 
Sempre il mio cor fedel 
Penar farà.  

Nova Clizia al raggio amante 
Del suo vago, e bel sembiante 
Portar lungi il piè non sà.  

Georg Friedrich Handel - "L’alma mia fra le tempeste" 
L’alma mia frà le tempeste 
Ritrovar spera il suo porto.  

Di costanza armato ho io petto, 
Che d’un regno al dolce aspetto 
Le procelle più funeste 
Son oggetti di conforto  

Georg Friedrich Handel Recitative “Che sento?” & Aria “Se pietà di me non senti cleopatra" 
Che sento? Oh Dio! Morrà Cleopatra ancora. 
Anima vil, che parli mai? Deh taci! 
Avrò, per vendicarmi, 
In bellicosa parte, 
Di Bellona in sembianza un cor di Marte.  

Intanto, oh Numi, voi che il ciel reggete, 
Difendete il mio bene, 
Ch'egli è del seno mio conforto e speme.  

Se pietà di me non senti, 
Giusto ciel, io morirò. 
Tu da pace a’ miei tormenti, 
O quest’alma spirerò.  

Carl-Heinrich Graun - "Tra le procelle assorto" 
Tra le procelle assorto 
Si resta il passaggiero 
Colpa non ha il nocchiero 
Ma solo il vento e’l mar. 
Colpa non ha se il frutto 
Perde l’agricoltore, 
Ma il nembo che sul fiore 
Lo vienne a dissipar. 

Bozar Maecenas 

Monsieur et Madame Bertrand Ferrier • Barones Michèle Galle-Sioen • Monsieur et Madame Laurent Legein • Madame Heike Müller • Monsieur et Madame Dominique Peninon • Monsieur et Madame Antoine Winckler • Chevalier Godefroid de Wouters d'Oplinter • Bozar Honorary Patrons • Comte Etienne Davignon • Madame Léo Goldschmidt  

Bozar Patrons 

Monsieur et Madame Charles Adriaenssen • Madame Marie-Louise Angenent • Comtesse Laurence d'Aramon • Monsieur Jean-François Bellis • Baron et Baronne Berghmans • De heer Stefaan Bettens • Monsieur Philippe Bioul • Mevrouw Roger Blanpain-Bruggeman • Madame Laurette Blondeel • Comte et Comtesse Boël • Monsieur et Madame Thierry Bouckaert • Monsieur Thierry Boutemy • Madame Anny Cailloux • Madame Valérie Cardon de Lichtbuer • Madame Catherine Carniaux • Madame Paloma Castro Martinez de Tejada • Prince et Princesse de Chimay • Monsieur Jim Cloos et Madame Véronique Arnault • Mevrouw Chris Cooleman • Monsieur et Madame Jean Courtin • Monsieur et Madame Denis Dalibot • Madame Bernard Darty • Monsieur Jimmy Davignon • De heer en mevrouw Philippe De Baere • Monsieur Nicolas De Coster et Madame Stéphanie Donnez • De heer Frederic Depoortere en mevrouw Ingrid Rossi • Monsieur Edouard Derom • Monsieur Patrick Derom • Madame Louise Descamps • Monsieur Amand-Benoit D'Hondt • De heer Bernard Dubois • Mevrouw Sylvie Dubois • Madame Claudine Duvivier • Madame Dominique Eickhoff • Baron et Baronne William Frère • De heer Frederick Gordts • Baron et Baronne Pierre Gurdjian • De heer en mevrouw Philippe en Martine Haspeslagh - Van den Poel • Madame Susanne Hinrichs et Monsieur Peter Klein • Monsieur Jean-Pierre Hoa • De heer Xavier Hufkens • Madame Bonno H. Hylkema • Madame Fernand Jacquet • Baron Edouard Janssen • Madame Elisabeth Jongen • Monsieur et Madame Jean-Louis Joris • Monsieur et Madame Adnan Kandyoti • Monsieur Sander Kashiva • Monsieur Sam Kestens • Monsieur et Madame Klaus Körner • Madame Marleen Lammerant • Monsieur Pierre Lebeau • Monsieur et Madame François Legein • Monsieur et Madame Charles-Henri Lehideux • Madame Gérald Leprince Jungbluth • Monsieur Xavier Letizia • Monsieur Bruno van Lierde • Monsieur et Madame Clive Llewellyn • Monsieur et Madame Thierry Lorang • Madame Olga Machiels-Osterrieth • De heer Peter Maenhout • De heer en mevrouw Jean-Pierre en Ine Mariën • De heer en mevrouw Frederic Martens • Monsieur Yves-Loïc Martin • Monsieur et Madame Dominique Mathieu-Defforey • De heer en mevrouw Frank Monstrey (urbion) • Madame Philippine de Montalembert • Madame Nelson • Monsieur Laurent Pampfer • Famille Philippson • Monsieur Gérard Philippson • Madame Lucia Recalde Langarica • Monsieur Bernard Respaut • De heer en mevrouw Guy en Martine Reyniers • Madame Fabienne Richard • Madame Elisabetta Righini et Monsieur Craig Finch • Monsieur et Madame Frédéric Samama • Monsieur Grégoire Schöller • Monsieur et Madame Philippe Schöller • Monsieur et Madame Hans C. Schwab • Monsieur et Madame Tommaso Setari • Monsieur et Madame Olivier Solanet • Monsieur Eric Speeckaert • Monsieur Jean-Charles Speeckaert • Vicomte Philippe de Spoelberch et Madame Daphné Lippitt • Madame Anne-Véronique Stainier • Monsieur Didier Staquet et Madame Lidia Zabinski • De heer Karl Stas • Monsieur et Madame Philippe Stoclet • Monsieur Nikolaus Tacke et Madame Astrid Cuylits • De heer en mevrouw Coen Teulings • Monsieur et Madame Philippe Tournay • Monsieur Jean-Christophe Troussel • Dr. Philippe Uytterhaegen • Monsieur et Madame Xavier Van Campenhout • De heer Marc Vandecandelaere • De heer Alexander Vandenbergen •Mevrouw Barbara Van Der Wee en de heer Paul Lievevrouw • De heer Koen Van Loo • De heer en mevrouw Anton Van Rossum • De heer Johan Van Wassenhove • Monsieur et Madame Michel Wajs-Golschmidt • Monsieur et Madame Albert Wastiaux • Monsieur Luc Willame • Monsieur et Madame Bernard Woronoff • Madame Danuta Zedzian • Monsieur et Madame Jacques Zucker  

Bozar Circle 

Monsieur et Madame Paul De Groote • Mevrouw Greet Puttaert • De heer Stefaan Sonck Thiebaut • Madame France Soubeyran • De heer en mevrouw Remi en Evelyne Van Den Broeck 

Bozar Young Circle 

Monsieur Axel Böhlke et Madame Clara Huizink • Monsieur Matteo Cervi • Monsieur Laurent Coulie et Madame Cory Zhang • Monsieur Rodolphe Dulait • Madame Ana Fota • Monsieur et Madame Melhan-Gam • De heer Koen Muylle • De heer Sander Muylle • Madame Audrey Noble • Madame Valéria Onofrj • Dr. Bram Peeters • Monsieur Guillaume van Doorslaer et Madame Emily Defreyne 

En onze Leden die anoniem wensen te blijven