Remember to turn down the brightness and mute your phone.
Filmconcert: Varieté
15 Sept.'23
- 20:00
Henry Le Boeuf Hall
Elena Kats-Chernin (°1957)
muziek voor Varieté (wereldpremière, in opdracht gegeven door ZDF/Arte)
met een vertoning van de stomme film Varieté uit 1925
Regie Ewald André Dupont
Scenario Felix Hollaender, Ewald André Dupont
Producent Erich Pommer
Hoofdrolspelers Emil Jannings, Maly Delschaft, Lya De Putti, Warwick Ward
Cinematografie Karl W. Freund, Carl Hoffmann
einde voorzien om 21:45
In opdracht van de televisiekanalen ZDF/Arte componeerde de in Oezbekistan geboren Australische componiste Elena Kats-Chernin nieuwe muziek voor VARIETÉ, een stomme film uit 1925. Het Belgian National Orchestra onder leiding van filmmuziekexpert Dirk Brossé brengt de wereldpremière van deze nieuwe partituur als onderdeel van de reeks Film Symphonic. Een nieuwe, digitaal gerestaureerde versie van Varieté (verzorgd door de Berlijnse Friedrich-Wilhelm-Murnau-stichting) wordt daarbij op groot scherm vertoond.
Het artiestenmelodrama Varieté, gefilmd in 1925 door Ewald André Dupont, was een van de grootste exportsuccessen van de Weimarrepubliek. Oscarwinnaar Emil Jannings (in de rol van Huller) en sensationele trapeze-scènes (met een salto mortale, gedubbeld door het toen beroemde acrobatentrio Codonas) deden het publiek verstommen. Het vernieuwende camerawerk van Karl Freund, tussen expressionisme en film noir, leverden Varieté ook een belangrijke plaats op in de filmgeschiedenis.
Na een ongeval kan de beroemde trapezekunstenaar Boß Huller niet meer optreden. Samen met zijn vrouw en kind baat hij een kermistent uit in de Hamburgse uitgangsbuurt St. Pauli. Op een dag brengen matrozen een jong en mooi meisje mee, dat bij hem mag dansen. Algauw wordt hij op Berta-Marie verliefd. Samen vluchten ze naar Berlijn, waar ze als acrobatentrio met de kunstenaar Artinelli grote successen boeken in het legendarische variététheater Wintergarten. Wanneer Boß echter ontdekt dat Berta-Marie hem met Artinelli bedriegt, wordt hij razend van woede.
De muziek van ELENA KATS-CHERNIN kan worden omschreven als een hoogstpersoonlijke mix van verschillende invloeden waaronder minimal music, ragtime, charleston, tango, wals, muziek van Tsjaikovski en Rachmaninoff, barok, joodse en ook andere volksmuziektradities. Na de harde school van het modernisme te hebben doorlopen, voornamelijk in haar studies bij musicoloog Richard Toop in Sydney en later bij Helmut Lachenmann in Duitsland, stelde een stijlwijziging Elena Kats-Chernin in staat om haar eigen stem te vinden – iets wat grotendeels werd aangemoedigd door de open, ondogmatische cultuur van haar tweede thuisland Australië, waar ze in 1994 naar terugkeerde. Vandaag kent Elena Kats-Chernin een bloeiende carrière op vier continenten. Haar oeuvre omvat alle genres van de klassieke compositie, naast theater-, ballet-, opera- en filmmuziek. In haar compositiepraktijk houdt ze vast aan een creatief proces gebaseerd op intuïtie. Haar werken ontstaan aan de piano in een proces van zoeken, uittesten en uitpuren.
In opdracht van de televisiekanalen ZDF/ARTE componeerde de in Oezbekistan geboren Australische componiste Elena Kats-Chernin nieuwe muziek voor Varieté, een stomme film uit 1925. Op vrijdag 15 september brengt het Belgian National Orchestra in Bozar onder leiding van filmmuziekexpert Dirk Brossé de première van dit werk voor groot orkest. De filmklassieker wordt daarbij, in een gerestaureerde versie, op groot scherm vertoond. Een gesprek met componiste Elena Kats-Chernin!
Je studeerde compositie in Moskou, Sydney en Duitsland, onder andere bij Helmut Lachenmann. Hoe kwam je bij film terecht?
Naast muziek kon ook het visuele aspect mij van jongs af aan bekoren: ik was geïnteresseerd in theater, in tekeningen, bespeelde tijdens een voorstelling eens de piano als grap al liggend op het instrument zelf … Midden jaren 1980 heb ik het Duitse ‘Tanztheater’ ontdekt. Ik werd bevriend met Reinhild Hoffmann, de leidster van Tanztheater Bremen, dat later in Bochum resideerde. Van haar heb ik ongelofelijk veel geleerd. 10 jaar lang maakte ik soundtracks voor danstheater. Parallel ben ik ook voor het regulier theater beginnen werken, onder andere voor de regisseuse Andrea Breth. Wat ik ontzettend leuk vond, was dat elk stuk iets nieuws, iets anders nodig heeft. In die periode heb ik veel ervaring opgedaan in de podiumkunsten: wat is de functie van klank bij een voorstelling? Welke invloed heeft geluid, niet alleen op het publiek, maar ook op de mensen die op het podium staan? In 1998 stelde Nina Goslar van ZDF/ARTE mij de vraag of ik nieuwe muziek wilde componeren voor een stomme film. Dat was toen voor De voerman des doods (Körkarlen), een Zweedse horrorfilm uit 1921. Kort daarna volgden nog de muziek voor twee andere stomme films, steeds voor klein ensemble. 20 jaar later zijn Nina Goslar en Thomas Schmölz van ZDF/ARTE terug bij mij uitgekomen voor Varieté. En deze keer kon ik muziek schrijven voor groot orkest!
Hoe ben je daarbij te werk gegaan?
Ik componeer nog op archaïsche wijze: aan de piano met pen en papier. Ik improviseer veel, kijk naar de film, speel muziek bij bepaalde scènes en observeer heel precies wat ik daarbij ervaar. Wat voel ik bij de combinatie muziek en film? Wat wil ik juist voelen? En hoe gaat het verder na deze scène? Bij het componeren van dergelijke muziek komt er heel wat dramaturgisch werk kijken. Muziek stelt je in staat om bepaalde beelden zichtbaar te maken – of net om ze te verbergen. Met muziek kan je de kijker ongelofelijk beïnvloeden. Als componist heb je dan ook een grote verantwoordelijkheid! Wat ik bij Varieté interessant vind, is dat er echte shownummers zijn – trapezeacts van de artiesten – en die vragen een heel apart muzikaal antwoord.
Stomme films werden vroeger vaak begeleid door live pianisten. Eigenlijk sluit jouw compositiepraktijk daar deels op aan?
Als pianiste zou ik inderdaad de hele film al improviserend van muziek kunnen begeleiden. Bij mij thuis heb ik dat ook vele malen gedaan. Steeds nieuwe ideeën borrelen daarbij in me op. Wanneer je echter muziek moet schrijven voor meerdere muzikanten – in dit geval een groot symfonisch orkest – moet alles tot in de details vastgelegd worden. De uiteindelijke partituur voor Varieté telt meer dan 600 pagina’s! Moeilijk is ook de synchronisatie van muziek en film: boven de partituur bevindt zich een hele beschrijving van wat er op dat moment in de film gebeurt, zodat de dirigent in elke maat weet waar hij of zij zich in de film bevindt. Soms duiken er ook problemen op, bijvoorbeeld in de dansscènes die in de film zitten. Uit de voetbewegingen van de personages leid je de puls af en daarop componeer je muziek, maar die dansscènes zijn niet noodzakelijk in één take opgenomen en van shot tot shot wijzigt de puls licht. Dan moet je creatief zijn met oplossingen!
Laten we het even over de film zelf hebben: wat heeft deze klassieker uit 1925 mensen vandaag te bieden?
Enerzijds is er de enorme historische waarde van de film, die zich grotendeels afspeelt in het Berlijn van voor de oorlog. De meest tot de verbeelding sprekende locatie is zonder twijfel Wintergarten, een Berlijns varieté-theater dat wereldberoemd was. Daar vinden de trapezesequenties plaats, de salto mortale, hoog in de lucht met in de diepte het publiek dat met open mond toekijkt. De acteurs – waaronder de Oscarwinnaar Emil Jannings en de vroeg gestorven danseres/actrice Lya De Putti – zijn ook echt buiten categorie. Anderzijds zijn er de vernieuwende cameratechnieken, die deze film tot een ‘must see’ maken voor elke doorgewinterde filmfanaat. Op een bepaald moment wordt de camera aan een trapeze gehangen! Wat ik zelf heel mooi vind, in vergelijking met de huidige films, is dat het verteltempo iets lager ligt. Als toeschouwer heb je de tijd om je eigen verbeelding te gebruiken, vandaag is dat zelden het geval. En mijn muziek frist hopelijk alles op!
Kan je je muziek op de een of andere manier beschrijven?
Je eigen muziek beschrijven is moeilijk, maar ik doe een poging! Ze is in elk geval tamelijk direct: je hoeft er niet bij na te denken. Zij is echter niet zonder complexiteit. De akkoorden die je verwacht, probeer ik net niet te geven. Mijn motieven bestaan meestal slechts uit een beperkt aantal noten, maar hebben desondanks wel een sterke uitwerking, vaak door het gebruik van syncopen. De partituur is tonaal, alhoewel er natuurlijk ook een paar dissonante momenten zijn. Ik gebruik een klassiek symfonisch orkest, maar met toevoeging van een piano. Die is voor mij zeer belangrijk. De combinatie van piano, harp en pizzicato in de strijkers heb ik voor deze film een paar keer gebruikt. En je mag je ook aan een saxofoon verwachten. Om het circusmilieu uit te drukken, kon ik niet om dat instrument heen. Een saxofoon geeft aan de vele shownummers net dat tikkeltje extra glans!
Elena Kats-Chernin
componiste
De in Oezbekistan geboren Australische componiste Elena Kats-Chernin studeerde in Moskou, emigreerde dan naar Sydney en volgde uiteindelijk ook lessen in Duitsland bij onder andere Helmut Lachenmann. Daar werd ze in de jaren 1980 bekend door haar samenwerkingen met Andrea Breth (een theaterregisseuse voor wie ze de toneelmuziek schreef) en opdrachtcomposities van onder andere het Ensemble Modern. In 1994 keerde ze terug naar Australië, waar ze haar bekendste werk schreef: het ballet Wild Swans, een commissie van het Australisch Ballet en het Sydney Opera House. Na drie eerdere commissies van ZDF/Arte (onder andere voor de Zweedse filmklassieker The Phantom Carriage en Menschen am Sonntag) is Varieté de vierde stomme film waarvoor ze nieuwe muziek schrijft. Elena Kats-Chernin eerstvolgende grote project is de nieuwe kinderopera Nils Holgerssons Wundersame Abenteuer die op 12 november in première gaat aan de Komische Oper te Berlijn.
Dirk Brossé
dirigent
De Belgische dirigent en componist Dirk Brossé is momenteel muziekdirecteur van het Chamber Orchestra of Philadelphia en van het Filmfestival Gent. Als gastdirigent werkte hij samen met toporkesten over de hele wereld, waaronder die van Londen, Brussel, Antwerpen, Rotterdam, Basel, Madrid, Birmingham, Ulster, Liverpool, Glasgow, Stavanger, Göteborg, Praag, Kopenhagen, Shanghai, Hong Kong, Seoul, Queensland, Sint-Petersburg, Caracas, Hiroshima, Osaka, München, Dublin, Krakau, Boedapest, Vancouver en Los Angeles. In 2008 maakte hij zijn debuut in de Royal Albert Hall als dirigent van het London Symphony Orchestra en in 2016 in Carnegie Hall te New York. Dirk Brossé is ook een bekroond componist wiens oeuvre zo’n 400 werken omvat: concerti, oratoria, liederen, kamermuziek en symfonische stukken, evenals partituren voor film, televisie en toneel, zoals voor de Emmy-genomineerde partituur voor de BBC/HBO-serie Parade’s End, Prince of Africa, Daens, Sacco & Vanzetti, Kuifje, Rembrandt, Ben X, Pauline & Paulette, 14-18 en Scrooge
Belgian National Orchestra
Het Belgian National Orchestra, dat werd opgericht in 1936, is de geprivilegieerde partner van Bozar. Het orkest staat sinds september 2022 onder leiding van chef-dirigent Antony Hermus, met Roberto González-Monjas als gastdirigent en Michael Schønwandt als geassocieerd dirigent. Het Belgian National Orchestra treedt op met solisten van wereldformaat als Hilary Hahn, Christian Tetzlaff, Thomas Hampson, Aleksandra Kurzak, Leif Ove Andsnes, Víkingur Ólafsson, Sergey Khachatryan en Truls Mørk. Verder investeert het Belgian National Orchestra in de toekomstige generatie luisteraars en deinst het niet terug voor vernieuwende projecten, zoals met pop-rock-artiest Ozark Henry en recent met Stromae voor zijn nieuwe album Multitude. Tot de bekroonde discografie, voornamelijk op het label Fuga Libera, behoren onder meer zes opnames onder leiding van voormalig chef-dirigent Walter Weller.
Konzertmeister
Misako Akama
Eerste viool
Mana Kawamura
Isabelle Chardon *
Nicolas Deharven
Maria-Elena Boila
Philip Handschoewerker
Akika Hayakawa
Arianne Plumerel
Ignacio Rodriguez
Tweede viool
Veerle Houbraken
Marie-Daniëlle Turner *
Sophie Demoulin
Hartwich D’Haene
Anouk Lapaire
Jacqueline Preys
Ana Spanu
Tatiana Vavalina
Altviool
Marc Sabbah *
Dmitry Ryabinin*
Sophie Destivelle
Marinela Serban
Edouard Thise
Cello
Olsi Leka ***
Dmitri Silvian **
Philippe Lefin
Uros Nastic
Contrabas
Robby Helleyn
Robertino Mihai ***
Serghei Gorlenko *
Fluit
Denis-Pierre Gustin **
Laurence Dubar *
Hobo
Arnauld Guittet **
Bram Nolf *
Klarinet
Daniel Mourek
Geert Baeckelandt
Fagot
Bert Helsen **
Bob Permentier **
Hoorn
Anthony Devriendt ***
Jan Van Duffel *
Katrien Vintioen *
Dries Laureyssen
Trompet
Leo Wouters ***
Ward Opsteyn *
Andreu Vidal **
Trombone
Bruno Debusschere **
Guido Liveyns **
Geert De Vos
Pauken
Nico Schoeters ***
Percussie
Koen Maes
Arthur Ros
Mathijs Everets
Harp
Roberta Brambilla
Piano
Dino Anglani
Saxofoon
Cedric Delvaux
*** Aanvoerder
** Eerste solist
* Solist
