Gepubliceerd op

Afropolitan Festival

De vierde editie van het multidisciplinaire Afropolitan Festival vond plaats van 28 februari tot 1 maart 2020. Meer dan 5.000 mensen woonden het festival bij, wat getuigt van de grote belangstelling voor de hedendaagse kunstscène in Afrika en uit de Afrikaanse diaspora. Het festival, dat een groot succes en inspanning was, heeft geleid tot specifieke praktijken en een reflectie over de artistieke en sociale inzet van een dergelijk cultureel evenement.

Het aantal internationale Europese kunstcentra dat jaarlijks multidisciplinaire evenementen organiseert die de kunstscène in Afrika en uit de Afrikaanse diaspora belichten, is beperkt. De afgelopen tien jaar zijn er in Europa steeds meer evenementen geweest die zich richtten op Afrikaanse kunstenaars. Deze waren ofwel beperkt tot een specifieke kunstenaar, kunstvormof land, of het waren grote eenmalige evenementen.

 

Tussen hoop en wantrouwen

Het Afropolitan Festival heeft dus ongetwijfeld zowel hoop als wantrouwen gewekt in de Afro-Belgische culturele gemeenschap. Al tijdens de voorbereiding van de eerste editie van het festival, dat in februari 2015 plaatsvond onder de naam “Afropean”, waren de kunstenaars en culturele operatoren bezorgd en waakzaam. Het Paleis voor Schone Kunsten is een prestigieuze en elitaire instelling, een symbool van België. Kan deze instelling zich openstellen voor de lokale Europese scène en die van de Afrikaanse diaspora? Waarom deze aanpak? Kunnen we het verwelkomen of moeten we er wantrouwen tegen hebben? Zit er een verborgen agenda achter dit innovatieve besluit?

De eerste editie is geïnitieerd door een Congolese artiest uit Brussel, de rapper en producerPitcho Womba Konga. Hij stelde het festivalconcept "Congolisation” voor aan de instelling.Het evenement is een eerbetoon aan de icoon van de onafhankelijkheid van Congo, Patrice Lumumba. Hij was premier en werd in 1961 vermoord. Lumumba is een "nationale held" in Congo.

We zijn hier niet om terug te gaan naar de eerste editie die plaatsvond in Bozar op 17 januari 2015 (de verjaardag van de moord op Patrice Lumumba))[1]. Maar om de oorsprong van het Afropolitan Festival in herinnering te brengen en te begrijpen wat het zo bijzonder maakt: de krachtige politieke dimensie van zijn artistieke voorstellingen en hun ontplooiing in een emblematische culturele overheidsinstelling.

 

Artistieke voorstellingen die aansluiten bij de ervaring van de Afrikaanse diaspora

Als de Afrikaanse en Afro-Europese kunstscènes, voornamelijk in Europa, steeds meer "in de mode" zijn, is het omdat zij uitmuntendheid, creatieve vitaliteit en een existentiële drang uitstralen. Hiermee wordt de westerse wereld in het algemeen uitgedaagd.

In de afgelopen vijftig jaar hebben zich in de voormalige Europese koloniale mogendheden diasporagemeenschappen van Afrikaanse afkomst ontwikkeld. Er zijn momenteel meer dan 8 miljoen Afro-Europeanen die in Europa leven, waarvan ongeveer 500.000 in België[2]. Een groot aantal van deze Afro-Europeanen hebben een dubbele nationaliteit of hebben gekozen voor de nationaliteit van het land waar zij verblijven, terwijl zij een sterke band met hun land van herkomst behouden. 

Het behoren tot twee culturen is volgens politicoloog Achille Mbembe een van de kenmerken van het Afropolitanisme. “Veel Afrikanen leven tegenwoordig buiten Afrika. Sommige hebben uit vrije wil gekozen om hier te komen wonen en niet noodzakelijk in het land waar zij geboren zijn. Bovendien hebben velen van hen de gelegenheid gehad verschillende culturen te leren kennen en zijn daar in feite nooit mee opgehouden, waardoor zij een onberekenbare rijkdom aan visie en gevoeligheid hebben ontwikkeld. Het zijn meestal mensen die meertalig zijn. Zij ontwikkelen, soms onbewust, een transnationale cultuur die ik “Afropolitan” noem.”[3]  

Het Afropolitaanse festival viert deze Afropolitaanse cultuur door haar naam te gebruiken. Een cultuur die niet homogeen is, die zich in zeer verschillende vormen en uitingen vertoont, maar waarvan de deelnemers een gemeenschappelijke behoefte hebben: een verhaal vertellenen zich vrijelijk uitdrukken in hun eigenheid.

De artistieke uitingen van de Afrikaanse diaspora hebben in Europa lange tijd geen erkenning gekregen. Tot nu toe bleven zij vaak beperkt tot zogenaamde gemeenschapslokalen en trokken zij niet de belangstelling van grote Europese culturele instellingen. Toch waren deze uitingen altijd aanwezig en hebben zij de “Afropolitaanse ervaring” in talrijke vormen verbeeld: ballingschap, racisme en discriminatie, onzichtbaarheid, maar ook solidariteit, emancipatorische strijd of de zwaarte van individuele verantwoordelijkheden. De complexiteit van Afropolitaanse identiteiten, sterk getekend door de koloniale en postkoloniale geschiedenis, staat centraal in deze artistieke uitingen.

Bij de vier edities van het Afropolitan Festival is de politieke dimensie van de geprogrammeerde werken opvallend. Of het nu gaat om films, voorstellingen of debatten overreflecterend werken of getuigenissen[4]. Deze politieke dimensie krijgt een bijzondere weerklank wanneer zij in een prestigieuze Europese culturele instelling tot uiting komt. Het stelt de plaats ter discussie die deze instelling toekent aan Afropolitaanse uitingen en haar vermogen om een drijvende kracht te zijn achter artistieke en sociale verandering.

 

Een wederzijds proces voor legitimatie

Het Afropolitan Festival wil niet alleen bijdragen tot een betere zichtbaarheid van kunstenaars en intellectuelen uit de Europese Afropolitaanse scène, maar wordt sinds zijn bestaan ook geconfronteerd met verschillende artistieke en sociale uitdagingen.

Uit esthetisch oogpunt is een discussie op gang gekomen over de ruimte die een instelling als Bozar kan hebben. Zodat het zich kan openstellen voor andere gemarginaliseerde vormen die niet altijd voldoen aan de dominante criteria van excellentie. Of het nu gaat om urban dance en improvisatie (zoals de hiphopvoorstellingen van Les Mybalés in 2017, Bintou Dembele in 2018 en Cal Hunt in 2020) of de gebarende lezingen van het Afropean Project in 2017 en 2018, het festival brengt alternatieve en hybride uitingen in de instelling. Zo draagt het bij tot de diversifiëring van het aanbod van het Paleis voor Schone Kunsten. Maar het helpt ook om artistieke lijnen te verleggen, ze poreuzer en inclusiever te maken. Het draagt zo bij aan “het desacraliseren van de westerse paradigma’s over kunst” zoals de filosoof Jean-Louis Sagot-Duvauroux het verwoordde.

Op die manier wordt een wederzijds proces op gang gebracht, dat zowel de kunstenaars als de instelling versterkt. Dankzij zijn status als uitzonderlijk kunstcentrum en zijn internationale uitstraling geeft Bozar ongetwijfeld een meerwaarde aan de creaties die er worden voorgesteld. De uitingen van de Afrikaanse gemeenschappen verrijken niet alleen het artistieke aanbod van het Paleis, maar zorgen ook voor reflectie, openheid en een eigentijdsheid die de actuele postkoloniale en multiculturele samenlevingen weerspiegelen. 

De diversificatie van programma’s en het publiek is nu een cruciale kwestie voor culturele instellingen. Het Afropolitaanse platform behoort tot de diversificatie van Bozar. Het stelt de instelling niet alleen in staat om op lange termijn open te zijn voor nieuwe artistieke scènes, maar ook om zijn publiek te verbreden en te diversifiëren. Vooral door mensen van Afrikaanse afkomst aan te trekken die het Paleis voor Schone Kunsten vóór de creatie van dit platform zelden bezochten.

Waar is het centrum? Waar zijn de randgebieden? Het culturele veld staat weliswaar niet buiten de machts- en overheersingsrelaties die de Afrikaanse diaspora in de westerse samenleving ervaren. Het is een ruimte waar deze verhoudingen tegenwoordig kunnen worden uitgedrukt en heronderhandeld. De culturele instelling blijft zeker een plaats van artistieke verjaring en legitimering, maar zij moet de multiculturele samenleving weerspiegelen, en laten zien dat zij openstaat voor de artistieke avant-gardes, of die nu monochroom of gemengd zijn.

 

Co-creatie en dekolonisatie 

Zowel artistiek als sociaal gezien vormt het festival dus een wederzijds platform van legitimatie. Enerzijds kan het worden gezien als een vorm van artistieke en sociale erkenning voor kunstenaars van Afrikaanse afkomst. Anderzijds is het voor de culturele instelling eenmanier om zich open te stellen voor artistieke en sociale openheid, en streven naar meer inclusiviteit.

Vanaf het begin van het festival hebben kunstenaars en culturele operatoren van Afrikaanse afkomst gestreefd naar een echte co-creatie. Dit woord wordt gebruikt om een egalitaire methodologie aan te duiden bij de conceptie en realisatie van een evenement, waarbij rekening wordt gehouden met de specificiteit en de belangen van elke partner. Hierdoor kunnen structuren en actoren van Afrikaanse origine een meer gelijkwaardige relatie met de instelling aangaan. Co-creatie kan echter niet worden afgedwongen. Het kost tijd en wordt bereikt door te leren luisteren, elkaar te respecteren en te onderhandelen. Het is een proces dat van alle partijen, maar vooral van de instelling, een zelfkritische houding en een werkelijk vermogen voor verandering vereist.

Bozar en de partners van het festival zijn bereid om een dergelijke methodologie te leren en te implementeren. Niets is eenvoudig, dat weten we. De situaties en culturen van de instelling en Afrikaanse structuren en kunstenaars liggen soms ver van elkaar. Stabiliteit tegenover onzekerheid, rigiditeit tegenover reactiviteit, regulering tegenover improvisatie ... het is niet altijd gemakkelijk om de realiteiten van beide werelden te verenigen. Maar het is duidelijk te zien hoe belangrijk een langetermijnproces is om alle partners te versterken en geleidelijk te dekoloniseren.

Daarom lanceert Bozar in 2019 het project Afropolitan Forum: een programma van vijf jaar gewijd aan de artistieke en culturele uitingen, het onderzoek en de debatten van Afro-deskundigen in België en Europa. Dit programma is het resultaat van een partnerschap tussen het AfricaMuseum en het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel en gesteund door de Belgische Ontwikkelingssamenwerking. Het doel is om het proces van co-creatie te versterken om meer inclusieve en duurzame samenwerkingsverbanden op te bouwen. Net als het Afropolitan Festival draagt het Forum ook bij tot de deconstructie van vooroordelen en stereotypen over Afrika en bevordert het een verandering in waarden en attitudes. Het werkt met jaarlijkse projectoproepen.

Dit Forum-programma en het Afropolitan Festival zijn dus opgezet en uitgevoerd om elkaar op korte en lange termijn met een synergie aan te vullen. Het doel is om een vernieuwend en duurzaam artistiek platform te creëren, zowel lokaal als internationaal, gewijd aan Afropolitaanse creaties. Deze ambitie is van groot belang voor Bozar, omdat zij hoopt dat dergelijke platforms de komende jaren in Europa en Afrika zullen toenemen. Wij zullen de lancering van het festivalplatform op het Afropolitan Festival 2020 vermelden om deze transnationale netwerkvorming onder de aandacht te brengen. Het doel is om Afropolitaanse festivals en biënnales in Europa en Afrika samen te brengen zodat een regelmatige ontmoeting en een levendige uitwisseling tussen de stichters of directeuren van deze evenementen mogelijk is. Zonder de instellingen die verantwoordelijk zijn voor de culturele samenwerking en de verschillende doelgroepen te vergeten. Om hun artistieke en sociale waarde te ontwikkelen en te vestigen, hebben de Afropolitaanse festivals en biënnales er immers alle belang bij een internationaal netwerk te vormen.

Tegen 2050 zal meer dan een kwart van de wereldbevolking uit Afrika komen. Voor Achille Mbembe en andere Afrikaanse intellectuelen zal deze omstandigheid gepaard gaan met een "Afrikanisering van de wereld". De Afropolitaanse festivals en biënnales zullen ongetwijfeld bijdragen tot deze Afrikanisering en de dekolonisering van de samenlevingen en verbeeldingen. Het Afropolitan Festival wil deze artistieke en sociale rol voortzetten en zijn reflectie en praktijk verder ontwikkelen met zijn partners, kunstenaars, intellectuelen, activisten en het publiek. Graag verwelkomen wij jou van 18 tot 21 februari 2021 in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel, voor de vijfde editie gewijd aan “De kracht van vrouwen”.

 

Ayoko Mensah, curator van het Afropolitan Festival

 

[1] Voor meer informatie over dit onderwerp zijn verschillende artikelen beschikbaar, waaronder:

[2] https://fr.wikipedia.org/wiki/Afro-Europ%C3%A9ens

[3] In “L’Afropolitanisme, c’est la manière dont les Africains font le monde, gèrent le monde et irriguent le monde”. Een interview van Achille Mbembe. Magazine Illmatik n°1. 2015. www.illmatik.com

[4] Bekijk de verschillende programma's van het festival: https://www.bozar.be/nl/search?q=Afropolitan%20Festival