De ontmoeting tussen Yo-Yo Ma en Angélique Kidjo is op het eerste gezicht verrassend. Yo-Yo Ma is het wonderkind dat in Parijs geboren is uit Chinese ouders. Op zijn zevende belandde hij in New York en speelde hij voor president Kennedy en sindsdien voor alle machtigen der aarde; hij is een virtuoos die talrijke prijzen behaalde en wereldwijd bekendstaat voor zijn vertolkingen van Bach. Angélique Kidjo is de Afrikaanse diva met een explosieve stem, die in Ouidah geboren werd, enkele dagen voor de onafhankelijkheid van Benin; ze woonde in Parijs en New York en trad in de voetsporen van Myriam Makeba en Celia Cruz. Toch lijkt het duo dat ze tijdens de COVID-19-pandemie opnamen, een evidentie: in Blewu, het grote succes van de Togolese zangeres Bella Bellow – ze overleed in 1973 op tragische wijze – zijn de cello en de stem zodanig met elkaar verweven, dat je bij het beluisteren de verplichte afstand door de lockdown niet merkt.
Yo-Yo Ma hernam Blewu (‘geduld’ in het Ewe) op zijn cd met de profetische titel Notes for the future (Sony, 2021). Het lied was de aanzet van een dialoog die de artiesten vandaag nog steeds verderzetten op het podium, samen met percussionist David Donatien (metgezel van Bernard Lavilliers, producer van Yael Naim) en de Martinikaanse pianist Thierry Vaton. Samen verkennen ze de eeuwenoude cross-overs tussen klassieke en Afrikaanse muziek. Het programma is opgebouwd rond de sarabande, die Yo-Yo Ma al decennialang passioneert. “Centraal in het repertoire van elke cellist bevinden zich de cellosuites van Bach. En centraal in elke suite heb je een dans, de sarabande.”
Yo-Yo Ma situeert de oorsprong van deze dans, die op het einde van de 16de eeuw voor het eerst in Andalusië wordt vernoemd, bij de Berbers in Noord-Afrika. Gezien Spanje, Frankrijk en de beide Amerika’s zich deze dans op verschillende manieren eigen maakten, ziet Yo-Yo Ma hierin het symbool van een geslaagde culturele mondialisering. “Ik speel Bach. Ik, een Amerikaanse muzikant, geboren in Parijs uit Chinese ouders. Wie bezit dan eigenlijk de sarabande? Elke cultuur heeft de muziek overgenomen, heeft er specifieke betekenissen aan verleend, maar elke cultuur moet het bezit ervan delen: ze behoort tot iedereen.” Of het nu gaat over de zarabanda die sarabande is geworden, over Afrika, Europa en de beide Amerika’s, beide musici willen opnieuw aanknopen bij de tradities. Elke traditie heeft haar specifieke kenmerken die je niet mag tenietdoen, maar die je met de andere moet verbinden, door onophoudelijk ‘op de grens’ te spelen. Sarabandes van Bach en Händel, Zaïde (de onafgewerkte opera van Mozart over de slavenhandel), maar ook hedendaagse creaties van Philip Glass, Summertime van Gershwin, en Florence Price, een van de eerste vrouwelijke Afro-Amerikaanse componisten.
“Zingen met een boodschap geeft zin aan mijn leven.” Op haar drieënzestigste is Angélique Kidjo niet meer weg te denken van de grootste internationale podia. Ze heeft samengewerkt met sterren van de pop (James Brown, Peter Gabriel, Carlos Santana), de Afrikaanse muziek (Myriam Makeba, Youssou’N Dour, Manu Dibango), jazz (Diana Reeves, Cassandra Wilson, Branford Marsalis) en hedendaagse muziek (Philip Glass). Ze bracht 17 cd’s uit en won 5 Grammy Awards, waaronder de beste cd’s van wereldmuziek voor Eve (2014), Sing (2015, met het Orchestre Philharmonique du Luxembourg), Remain in Light (2018) en Mother Nature (2022). Ze werd door Times Magazine benoemd tot de 100 meest invloedrijke persoonlijkheden ter wereld.
Angélique Kidjo begon haar loopbaan in West-Afrika, in het voetspoor van de Kameroense zanger en producer Ekambi Brillant. In het begin van de jaren 80 vestigde ze zich in Parijs, gevolgd door New York eind jaren 90. Ze combineerde de West-Afrikaanse ritmes van jazz, soul en R&B, salsa en merengue. Ze brengt regelmatig hulde aan de zwarte Atlantische muziek die ze in haar kindertijd heeft gehoord, zoals in Celia, een cd gewijd aan de nagedachtenis van de Cubaanse Celia Cruz. “In mijn kindertijd heb ik Celia Cruz zien spelen in Benin. Haar energie en haar vrolijkheid hebben mijn leven veranderd. Het was de eerste keer dat ik een sterke vrouw op het podium zag. Haar stem was percussief en haar liederen bleven op mysterieuze wijze in mij hangen. Vele jaren later vernam ik dat ze Yorùbá-liederen zong, die 400 jaar eerder vanuit Benin in Cuba waren terechtgekomen. Ik had het gevoel een zus te hebben teruggevonden die lange tijd verloren was, aan de andere kant van de wereld. Net als ik had ze in ballingschap geleefd, en ze was altijd fier op haar Afrikaanse roots.”
Afrikaanse muziek hoog in het vaandel dragen en tegelijk de ander tegemoet treden in al zijn creatieve diversiteit: dat is de boodschap die Angélique Kidjo tijdens haar optredens uitdraagt. Haar timbre bespeelt de linguïstische en esthetische grenzen. Timothy Walker, artistiek directeur van het London Philharmonic Orchestra, voorvoelde dat haar stem perfect zou samengaan met klassieke muziek. Hij nodigde haar dan ook uit om te zingen in Dido’s Lament van Purcell. Nadien werkte ze samen met Philip Glass, die Ifé: Three Yoruba Songs componeerde op haar gedichten en dat in 2014 in de Philharmonie du Luxembourg in première ging. Vijf jaar later inspireerde Angélique Kidjo hem tot het schrijven van The Lodger, een symfonie op basis van het laatste luik van de Berlijnse trilogie van David Bowie; de wereldpremière werd gespeeld door de Los Angeles Philharmonic onder leiding van John Adams. Een majestueuze stem, orgel, pauken: de componist huldigt “de creativiteit van de vertolking”, een duidelijke kwaliteit van Angélique Kidjo.
Ze maakt steeds meer uitstapjes naar de meest diverse muziekgenres, van jazz tot hedendaagse muziek. In 2020 bracht ze samen met klassiek pianist Alexandre Tharaud de première van haar recital Les mots d’amour, een krachtige en poëtische vertolking van klassiekers uit het Franse chanson, van Edith Piaf tot Dominique A. via Charles Aznavour, Claude Nougaro en Serge Gainsbourg. Andere kusten, andere ritmes: Queen of Sheba, haar recentste cd, in duo met de virtuoze trompettist Ibrahim Maalouf, is een originele versmelting van Afro-pop, hedendaagse jazz en oosterse muziek. Op het podium getuigt ze van “een soort vanzelfsprekendheid die alles op haar pad meevoert”, aldus Alexandre Tharaud. “Ze is geen golf, maar een vulkaan! Ze is even openhartig als in het echte leven, verbergt niets en stapt recht op haar doel af. Vanaf de eerste noot gaat ze vooruit, zonder zich vragen te stellen.”
Angélique Kidjo stelt haar stem graag ten dienste van sociale en politieke kwesties: de strijd tegen racisme, de herinnering aan de slavenhandel, de verdediging van de mensenrechten van de Afro-Amerikanen, de mars van vrouwen tegen Donald Trump na zijn verkiezing tot president van de VS, haar engagement voor de opleiding van jonge Afrikaanse vrouwen in het kader van haar stichting Batonga. Reeds als kind droomde ze ervan te mogen ijveren voor mensenrechten. Sinds 2002 is ze ambassadeur van UNICEF.
Een muzikale dialoog creëren tussen culturen om tegen onze verbitterde wereld te strijden: de boodschap van Angélique Kidjo vond haar weerklank in de ervaringen van Yo-Yo Ma en zijn Silk Road Ensemble, die al meer dan 20 jaar actief zijn. Nadat Yo-Yo Ma in Parijs, bij zijn ouders-musici, cello was begonnen studeren, trok hij naar New York naar de Juilliard School. In Harvard behaalde hij een diploma in vrije kunsten en raakte hij gepassioneerd door antropologie. In de jaren 80 brak hij door op de internationale podia, solo of in kamermuziekverband, met partners als Isaac Stern, Emmanuel Ax en Gidon Kremer. Sindsdien bouwde hij een carrière uit in de meest prestigieuze instellingen: hij bracht 120 opnames uit, won 19 Grammy Awards, speelde voor 9 Amerikaanse presidenten en behaalde talloze onderscheidingen waaronder de National Medal of Arts, de hoogste artistieke onderscheiding in de VS. In 2006 werd hij door de VN benoemd tot Messenger of Peace, en net als Angélique Kidjo behoort hij volgens Time Magazine tot de meest invloedrijke persoonlijkheden ter wereld.
De wereld van Yo-Yo Ma beperkt zich immers niet tot kunstmuziek, waarin hij overigens schittert. In de overtuiging dat cultuur “bruggen moet bouwen, geen muren”, creëerde hij in 1998 het Silk Road Project, dat twee jaar later leidde tot het Silk Road Ensemble. Zijn idee was eenvoudig: aantonen dat de globalisering meer is dan een culturele wegwals, door muzikanten uit de hele wereld de kans te geven samen te spelen. “Mijn muzikale reizen hebben dit standpunt versterkt”, verklaart hij. “Ik heb ontdekt dat de interacties als gevolg van de mondialisering niet zomaar de cultuur kunnen vernietigen, maar een nieuwe cultuur kunnen creëren en eeuwenoude tradities nieuw leven kunnen inblazen en verspreiden. De interessantste zaken spelen zich vaak af op de grens. Want daar kunnen kruisingen onverwachte connecties aan het licht brengen.” Vervolgens maakte hij van de geschiedenis van de zijderoutes, die al door de UNESCO in de schijnwerpers was gezet, een model van culturele samenwerking en bracht hij muzikanten samen uit landen die dit oude handelsnetwerk doorkruisten. In navolging van het West-Eastern Divan Orchestra, opgericht door Daniel Barenboim en Edward Said, nam het Silk Road Ensemble de fakkel over van een humanistische, tastbare muzikale diplomatie, waarbij de muziek een gemeenschappelijke praktijk wordt en een bron van gedeelde emoties, over politieke en culturele grenzen heen.
Maar Yo-Yo Ma zet nog een stap verder. Ook al streeft muziek altijd naar het universele, ze mag niet beperkt worden tot de klassieke westerse muziek. Het Silk Road Ensemble is niet gewoon een groep muzikanten uit Europa, Arabische landen, Azerbeidzjan, Armenië, Perzië, Rusland, India, Mongolië China, Korea en Japan. De musici brengen de muziek van elkeen, waarbij ieder zich ertoe verbindt samen met de ander te spelen, de muziek van de ander te spelen, en aldus deelneemt aan de schepping van een nieuwe artistieke taal. Het repertoire van het orkest ontstaat uit dit samenbrengen van verschillende tradities. Sinds zijn oprichting heeft het Silk Road Project een belangrijk educatief luik uitgebouwd, met acties in scholen, de ontwikkeling van pedagogisch materiaal en de oprichting van een universitair instituut in Harvard. De muzikanten treden ook vaak op in gevangenissen en vluchtelingenkampen. The Music of Strangers, een documentaire van Morgan Neville uit 2016, is gewijd aan de musici van het Silk Road Ensemble en getuigt van deze geestesgesteldheid.
Dit geloof in de macht van muziek als drager van empathie en emancipatie ligt eveneens aan de basis van het Bach-project dat in 2018 van start ging. Twee jaar lang speelde Yo-Yo Ma de cellosuites van Bach op de zes continenten. Elk concert omvatte ook een cultureel programma dat was uitgewerkt met vertegenwoordigers van de lokale gemeenschappen. De voorstelling die plaatshad op de Juarez-Lincoln-brug over de Rio Grande, op de grens tussen Mexico en de VS, was het hoogtepunt van dit muzikale project. Recentelijk lanceerde Yo-Yo Ma het project Our Common Nature, dat een bewustwording van het milieu als gemeenschappelijk, toekomstig goed bepleit.
Spelen op de grens: het is een symbolisch beeld van de poging tot toenadering van mannen en vrouwen via de muziek, de wil van zowel Angélique Kidjo als Yo-Yo Ma om de muren tussen verschillende esthetische werelden te slechten. Toch weten beide virtuozen maar al te goed dat muziek net zo goed naar oorlog kan voeren, als vrede opbouwen en de mensenrechten verdedigen. Muziek is op zichzelf niet goed of slecht, maar kan velerlei betekenissen krijgen. Hoe dan ook weten deze twee grote, optimistische vertolkers ons te vertellen dat muziek een fysieke kracht is die ons ontroert en verandert – en zin geeft! Een les die Yo-Yo Ma heeft onthouden van de Bushmen-vrouwen klinkt als een echo van de boodschap van Angélique Kidjo: “De Bushmen uit de Kalahari-woestijn kunnen urenlang dansen. De vrouwen staan in een kring, klappen in de handen en geraken in trance. Wanneer ik hun vroeg waarom ze dat deden, kreeg ik als antwoord: omdat dit ons zin geeft. Hun antwoord is sindsdien ook het mijne geworden.”
Anaïs Flechet (deze tekst werd origineel geschreven voor de Philharmonie du Luxembourg)
vertaling Xavier Verbeke
