Gepubliceerd op

Wat kunnen kunst en wetenschap van elkaar leren?

Na bijna twee jaar van art&science residenties presenteert Bozar sinds 6 mei de tentoonstelling Colliding Epistemes, die artistieke projecten samenbrengt (tekeningen, schilderijen, videowerken, experimentele keramiek...) die het resultaat zijn van een samenwerkingsproces waarin laboratoria voor wetenschap en technologie zich openstelden voor artistieke uitvindingen. Een reeks projecten over actuele onderwerpen, uitgevoerd in het kader van Studiotopia, die kunstenaars en wetenschappers in staat stelden hun respectieve vakgebieden met elkaar te kruisen.

Eind 2020 lanceerde de Europese Commissie een opmerkelijk nieuw initiatief. Met het New European Bauhaus wil ze de transitie naar een meer duurzame, inclusieve en esthetische leefomgeving en samenleving een extra duwtje in de rug geven. De knipoog naar het kunst-, architectuur- en designproject Bauhaus uit de tijd van de Duitse Weimarrepubliek spreekt voor zich.

Het eerste Bauhaus was een reactie op het grote trauma van de Eerste Wereldoorlog. Kunstenaars, ontwerpers en wetenschappers wilden dat achter zich laten door barrières tussen vakgebieden te slopen en door de handen in elkaar te slaan. Ze wilden komaf maken met ongebreideld individualisme, wat zich op geopolitieke schaal in de aanloop naar WO I had laten gelden in de vorm van nationalisme.

© Philippe de Gobert

Dat resoneert met vandaag, want ook nu beleven we een crisis die de samenleving grondig door elkaar schudt. Het collectief wint weer meer aan belang. En dat is ook in de kunst zo. Net als met de opkomst van het modernisme een eeuw geleden maakt Bozar nu met onder meer Studiotopia een gelijkaardige oefening: hoe kan het écht een kunstencentrum van de 21e eeuw worden?

Door opnieuw barrières neer te halen en nog meer in te zetten op verbinding en dialoog. En dit uitdrukkelijk niet alleen binnen de kunstwereld maar ook erbuiten. Hoe kijken hedendaagse kunstenaars naar de transitie naar een duurzame economie en samenleving die de Europese Commissie met haar ambitieuze Green Deal beoogt? En hoe kunnen ze zelfs bijdragen aan die, jawel, betere wereld – die niet alleen duurzamer maar ook rechtvaardiger, gezonder en mooier is? De utopische lading van Studiotopia mag duidelijk zijn.

© Philippe de Gobert

Voor de realisatie van de Green Deal wordt met grote verwachting gekeken naar de wetenschap. Iets wat de kunstenaar en de wetenschapper alvast bindt is creativiteit. Bij beiden doet het nieuwe, originele ideeën opwellen die in potentie grensverleggend zijn. Maar waar die ideeën bij kunstenaars vaak de kern vormen van een vruchtbaar scheppingsproces, belanden ze in de dagdagelijkse wetenschappelijke praktijk al te vaak in de periferie. Hoewel vorsers tegenwoordig meer dan ooit worden aangemoedigd om inter- en multidisciplinair en out-of-the-box te denken, zitten ze het grootste deel van hun schaarse werk- en vrije tijd in een strak keurslijf.

Wat als die creativiteit in het hoofd van de wetenschapper wél alle kansen krijgt om zich te ontplooien? Maar ook: wat als een kunstenaar dezelfde vrijheid krijgt nadat hij zich volledig heeft laten onderdompelen in de wetenschap? Kortom, wat als twee creatieve geesten uit heel verschillende werelden elkaar ontmoeten en bijna twee jaar lang als evenwaardige sparringpartners elkaars verbeelding prikkelen? Het resultaat is te zien aan de kunstwerken van Studiotopia, die allemaal de vrucht zijn van matches tussen kunstenaars en wetenschappers. “Wat wetenschappers en kunstenaars gemeen hebben is dat ze elk, zij het op hun eigen manier en met hun eigen taal en middelen, de wereld verkennen, of die nu reëel is zoals die van de natuur en het universum, of imaginair", zegt Sophie Lauwers, CEO van Bozar. “Daarbij speelt creativiteit een heel belangrijke rol. En het viel ons in dit project op dat vooral wetenschappers dat vaak nog te weinig beseffen. Sommige deelnemers ondervonden zelf de onderbenutting van hun creatieve potentieel."

Studiotopia had als doel om kunstenaars en wetenschappers samen te brengen en hen spontaan en onbevooroordeeld met elkaar in gesprek laten te gaan. En dat zonder enige sprake van hiërarchie. Het leidde tot een vruchtbare kruisbestuiving in twee richtingen. Lauwers: “Met de kennis en de ervaring van de wetenschapper kunnen de kunstenaars hun reflectie voeden over lastige maar maatschappelijk relevante thema’s zoals ziekte, milieuvervuiling en klimaatopwarming. Daarmee krijgen ze nieuwe scheppende inspiratie en energie. Maar de ontmoeting en samenwerking met de kunstenaar haalt ook het gebruikelijke perspectief van de wetenschapper overhoop."

Dat overkwam Jean-Christophe Marine, kankeronderzoeker aan de KU Leuven en het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB). Op voorstel van kunstenares Sandra Lorenzi trok hij naar patiënten – die een fundamenteel onderzoeker als Marine zelden ziet – om het met hen over hun ziekmakende tumorcellen te hebben. Het overtuigde hem om voortaan veel vaker met “de mensen achter het onderzoek" te gaan praten en vooral meer naar hen te luisteren.

De Taiwanese kunstenaar Kuang Yi-Ku kreeg in het lab van de Gentse biologe Sofie Goormachtig dan weer de ingeving om de sojaplanten die daar worden bestudeerd ‘migranten’ te noemen – net als hijzelf – en daar mee aan de slag te gaan. “Dit soort ideeën inspireert en genereert ethische discussie. Het is heel boeiend om zien hoe die discussie onder invloed van een buitenstaander een andere richting kan opgaan", zegt Sofie Bekaert, die naast de communicatie bij het VIB ook het VIB Grand Challenges Program coördineert. “ In het Grand Challenges Program gaan we omgekeerd te werk. In plaats van te vertrekken van ontwikkelingen binnenshuis trachten we bestaande noden in de maatschappij – bijvoorbeeld in specifieke geledingen ervan – te identificeren en hieraan tegemoet te komen, en dit heel multidisciplinair. Vanuit die filosofie was Studiotopia een heel boeiende testcase voor narratieven over de maatschappelijke impact van wetenschappelijk onderzoek." Het VIB (de thuishaven van zowel Jean-Christophe Marine als Sofie Goormachtig) was binnen het project de wetenschappelijke partner van Bozar.

© Philippe de Gobert

Maar Studiotopia draaide om zoveel meer dan enkel om outreach van wetenschappelijk onderzoek. Lauwers: “Wij staan voor de schone kunsten. Wetenschap aan de man brengen is niet ónze taak of die van de kunstenaars die aan het project deelnamen. Wel kunnen zij vanuit hun positie als creatieve buitenstaander ingewikkeld wetenschappelijk onderzoek helpen te ‘vermenselijken'." Dat de participerende kunstenaars daarbij alle artistieke vrijheid genoten maakt ook dat het onderzoek dat hen heeft geïnspireerd niet altijd meteen herkenbaar is in hun uiteindelijke creaties.

Sofie Bekaert vond vooral het traject dat tot die kunstwerken heeft geleid interessant. “Het residentieprogramma laat wetenschappers maar ook kunstenaars in het onbekende duiken. Daar worden ze geconfronteerd met een ongeziene vorm van interdisciplinariteit tussen twee heel verschillende werelden.” De dialoog met kunstenaars haalde de VIB-wetenschappers uit hun comfortzone. “Dit leidde geregeld tot onverwachte reacties. Maar daarmee werden de zaadjes geplant om onze wetenschappers vanuit een geheel nieuw perspectief naar hun eigen onderzoek te laten kijken", verzekert Bekaert ons. Ook bij de kunstenaars werkten de interacties met de wetenschappers vernieuwend en stimuleerden ze hun creativiteit. Lauwers: “Deze wisselwerking verhoogt de zichtbaarheid van hedendaagse kunst met een wetenschappelijke inslag en versterkt bovendien de dialoog met stakeholders en natuurlijk met het bredere publiek."

© VIB-Ine Dehandschutter

Ja, kunst en wetenschap kunnen inderdaad iets van elkaar leren. Op welke manier de match ook plaatsvindt, middels een uitgestoken hand of een verwisseling van perspectief, hij stimuleert beide werelden om steeds weer met vernieuwende ideeën te komen en die ook verder te ontwikkelen. Zo helpen kunstenaars en wetenschappers de samenleving te wapenen voor de grote uitdagingen van de nabije toekomst. Door de handen in elkaar te slaan brengen ze een betere toekomst dichterbij. En door die pluridisciplinaire dynamiek te steunen, worden culturele instellingen geëngageerde actoren van de 21e eeuw.

 

Fragment uit de Studiotopia-slotpublicatie die verschijnt in mei 2022. STUDIOTOPIA wordt medegefinancierd door het Creative Europe-programma van de Europese Unie.

Meer info over het VIB (Vlaams Instituut voor Biotechnologie) en het VIB Grand Challenges Program op https://vib.be/grand-challenges-program