Horen is één, luisteren is twee. En ‘diep’ luisteren? Dat kan allerlei vormen en intensiteiten aannemen, maar als het van Pauline Oliveros afhangt is diep luisteren, deep listening, het allerbelangrijkste. In de muziek, in de beleving van kunst, ja zelfs in het leven. 

Pauline Oliveros 

Pauline Oliveros (1932-1916) groeide op in Houston, Texas. Haar wieg stond in een muzikale familie; zowel haar moeder als haar grootmoeder waren pianoleraars. Die traditie zou ze echter niet verderzetten, want ze koos voor accordeon en hield meer van noise dan van klassieke concerten. In haar dertiger jaren werkte ze samen met ronkende namen als Steve Reich en Terry Riley, iconen van de minimal music. Daarnaast was ze geboeid door de mogelijkheden van de elektronische muziek en werkte ze aan het San Francisco Tape Music Center. Nadat ze in de jaren ’70 aan het hoofd stond van het Center for Music Experiment van de universiteit van Californië, richtte ze in 1985 haar eigen stichting op, The Pauline Oliveros Foundation. Daar bracht ze haar verschillende interesses, waaronder ook meditatie, samen in de praktijk van Deep Listening. Met haar Deep Listening Band bracht ze haar muzikale en esthetische idealen ook in de praktijk, met optredens en opnames. 

Deep Listening 

Voor Pauline Oliveros was Deep Listening niet zomaar een activiteit of een tijdelijke luisterhouding. Ze beschouwde het als een levenslange praktijk: 

“The more I listen the more I learn to listen. Deep Listening involves going below the surface of what is heard, expanding to the whole field of sound while finding focus. This is the way to connect with the acoustic environment, all that inhabits it, and all that there is.” 

Bij Deep Listening gaan we op zoek naar het onderscheid tussen het natuurlijke, onbewuste ‘horen’ en het doelgerichte en bewuste ‘luisteren’. Om een zo groot mogelijke focus op dat actief luisteren mogelijk te maken, worden lichaamsbewustzijn, sonore meditatie en interactieve performances gecombineerd. Daarnaast streefde Oliveros bij het ontwikkelen van een dergelijke luisterhouding ook naar een diepere aandacht voor alledaagse geluiden, de klank van de natuur, en het bewustzijn van gedachten, verbeelding en dromen. Dat alles moet bijdragen tot een verhoogd bewustzijn van de sonore omgeving, een grote gevoeligheid voor klank in de breedste en tegelijk ook diepste betekenis van het woord: de geluidstrillingen die ons omringen, maar ook de vibraties diep in ons binnenste. 

“Deep Listening is exploring the relationships among any and all sounds whether natural or technological, intended or unintended, real, remembered or imaginary. Thought is included.” 

Een sleutelervaring in Oliveros’ ontwikkeling van Deep Listening was een experimentele uitvoering in een ondergrondse watertank met een nagalmtijd van 45 seconden. Door het isolement en de beslotenheid van deze ruimte, en door het feit dat zelfs de kleinste klanken zo’n grote resonantie hadden, moesten Pauline Oliveros en haar medemuzikanten wel anders gaan musiceren, anders gaan luisteren. 

De focus op klank en geluid, en het niet beperken van muziek tot de klassieke notie van een werk of een partituur doen denken aan de filosofie van John Cage. Ook hij zocht het experiment op en creëerde contexten waarin een esthetiserende aandacht werd gericht op alledaagse geluiden of toevallige omstandigheden, met het iconische 4’33” als beroemdste en misschien wel radicaalste voorbeeld. En ook bij Cage is het aspect van meditatie en de link met Zen-boeddhisme erg sterk aanwezig. Oliveros inspireerde ook het denken van Cage: “Through Pauline Oliveros and Deep Listening I finally know what harmony is. . . . It’s about the pleasure of making music.” 

Politieke/ethische dimensie 

De klassieke verhouding muzikant-publiek wordt bij Deep Listening gedecentraliseerd. Uitvoeringen van de muziek of de concepten van Pauline Oliveros zijn vaak collectieve gebeurtenissen, ervaringen die ‘in het moment’ ontstaan en gedeeld worden door de aanwezige uitvoerders en toehoorders. In die zin is Oliveros geen klassieke componiste, en is haar oeuvre geen opsomming van composities. Ze vat het zelf perfect samen: “I never tried to build a career. I only tried to build a community”. Die zin voor gemeenschapsvorming en verbinding loopt als een rode draad door haar werk en maakt haar ook een sterk sociaal geëngageerde kunstenaar. Ze streed als overtuigd feministe voor gelijke rechten, nam het altijd op voor mensen uit de LGBTQ-gemeenschap (waar ze zelf deel van uitmaakte) en ontwikkelde later in haar carrière elektronische instrumenten en hulpmiddelen voor mensen met een fysieke beperking. Inclusie is inherent aan de filosofie van Pauline Oliveros: “Deep Listening is a birthright for all humans.” De aandacht voor de ons omringende geluiden wakkerde ook al snel een ecologische reflex aan die perfect past binnen het esthetisch-filosofisch denkkader van Deep Listening. 

Earth Ears 

Earth Ears is een zogenaamde instructiepartituur. Met tekstuele aanwijzingen schept Oliveros een kader waarbinnen de uitvoerders vrij hun eigen versie van de partituur kunnen realiseren. Dat de muziek zelf niet in een strikte partituur wordt vastgelegd, geeft ook al aan dat de beleving belangrijker is dan de precieze muzikale inhoud. Earth Ears is dan ook een Sonic Ritual, een ritueel waarbij je na de ervaring een ander mens bent dan ervoor. In deze uitvoering (18 januari bij Bozar) nemen percussionisten Stéphane Garin, Alexandre Babel en Tom De Cock studenten van KASK en Conservatorium Brussel op sleeptouw. De compositie heeft een cyclische vorm waarin elke cyclus uit vier onderdelen bestaat: Pattern – Transition – Change – Transition. De instructie voor Pattern is dat elke speler een patroon bedenkt en de hele tijd herhaalt. In de Change-secties kunnen spelers hun patronen aanpassen. De Transition-secties zijn er om gradueel over te gaan van de ene sectie naar de andere. Een uitvoering duurt minstens vier en een halve cyclus, maar kan ook (veel) langer worden uitgewerkt. Oliveros geeft ook de instructie dat muzikanten liefst rond het publiek worden opgesteld en zich eventueel ook verplaatsen tijdens de transities.