Mannen komen van Mars. Vrouwen komen van Venus. Dat blokletterde John Gray in 1992 op de cover van zijn internationale bestseller. Om precies te zijn stond alleen de eerste zin van de titel in (blauwe) drukletters. De tweede zin kreeg een zwierig lettertype in het roze. Aan stereotypes geen gebrek dus. Minstens even interessant als de zin en onzin van het scherpstellen van de verschillen tussen mannen en vrouwen is de associatie van planeten met menselijke karaktereigenschappen. Die astrologische insteek – en niet per se de hemellichamen zelf – inspireerde de Engelse componist Gustav Holst in 1914 voor een orkestsuite in zeven delen, evenveel als er op dat moment planeten (buiten de aarde) bekend waren. 

Op vakantie met vrienden 

Een hardnekkige zenuwontsteking aan de rechterhand. Die zorgde ervoor dat de jonge Gustav von Holst zijn carrière als concertpianist begroef en koos voor trombone. Hij hoopte dat een blaasinstrument ook zou helpen bij zijn astma, maar het belangrijkste voordeel zou zijn dat hij als trombonist het symfonisch orkest van binnenuit leerde kennen. 

Na enkele jaren te hebben meegedraaid als professioneel trombonist, koos Holst in 1905 voor een carrière in het onderwijs. Hij hield er een sobere levensstijl op na, met stevige wandelingen als belangrijkste vrijetijdsbesteding. Slechts enkele keren ging hij op reis, naar Algerije in 1908 (waar hij de woestijn bezocht per fiets) en naar Thessaloniki en Constantinopel in 1918. Daar, bij het organiseren van concerten voor gedemobiliseerde troepen na de Eerste Wereldoorlog, leek het hem beter zijn naam te veranderen van Gustavus Theodore von Holst (een erfenis van zijn Duitse voorouders) naar Gustav Holst. 

Belangrijker nog was de reis naar Spanje in 1913. Holst was gefrustreerd dat zijn carrière als componist niet van de grond kwam. Om zijn depressieve gevoelens te verlichten, nodigden Balfour Gardiner en de broers Arnold en Clifford Bax hem uit op vakantie. In Spanje trok Holst er vaak alleen op uit, maar tijdens de momenten samen wist Clifford hem te inspireren met verhalen over astrologie. Hierdoor zou de orkestsuite die Holst al in gedachten had de vorm aannemen van The Planets. 

Geen beschrijving van planeten 

In het boekje What Is a Horoscope and How Is It Cast? dat Holst regelmatig consulteerde legt Alan Leo uit hoe de stand van de sterren en planeten op het moment van iemands geboorte van invloed is op karaktereigenschappen. Het is ook vanuit die optiek dat we de muziek van Holst moeten begrijpen. Het gaat hier niet om een programmatische beschrijving van de planeten op zich, zoals Richard Strauss de Alpen beschrijft in zijn Alpensinfonie. Holst is eigenlijk niet geïnteresseerd in de ruimte, maar wel in de menselijke psyche en hoe die verklaard kan worden. De planeten zijn metaforen, of zoals hij het zelf ooit omschreef tijdens een lezing: “mood pictures”. 

De werktitel van de orkestsuite was dan ook abstract: Seven Pieces for Large Orchestra. Hiermee lijkt Holst eerder te verwijzen naar de Fünf Orchesterstücke van Arnold Schönberg die hij gehoord had in 1912, abstracte composities die uitblinken in orkestrale kleurenrijkdom. In Holsts manuscript staan de ondertitels (the Bringer of War, the Bringer of Jollity, …) al vermeld, maar de namen van de planeten voegde hij pas later toe. Datgene wat de planeten symboliseren was belangrijker dan de planeten zelf. Zo heeft Mars, the Bringer of War ook niets te maken met de Eerste Wereldoorlog (die pas uitbrak nadat Holst dit deel al af had). Eerder is de muziek een verklanking van de emotionele en psychologische toestand die we verbinden met oorlog, of van het oorlogszuchtige dat in de mens vervat zit en dat – afhankelijk van de stand van de hemellichamen – meer of minder tot uiting komt. 

Vernieuwing en herkenbaarheid 

Deze ietwat filosofische lezing van The Planets neemt niet weg dat er heel wat beeldrijke episodes te horen zijn. Wie hoort immers niet het dartele rondvliegen van Mercurius, de gevleugelde boodschapper van de mythologische goden, wanneer houtblazers en strijkers een wervelende melodie aan elkaar doorgeven. Of de joviale vreugde in Jupiter, de planeet die staat voor geluk en optimisme. Het middendeel van Jupiter – dat elke Brit vandaag spontaan kan meezingen als I vow to thee, my Country – drukt dan weer de grandeur van de grootste planeet van het zonnestelsel uit. In Neptunus voegt Holst een vrouwenkoor toe om het mystieke karakter te beklemtonen. Het verband met Debussy’s Sirènes – een werk dat Holst in 1909 zeker gehoord had – is overduidelijk, niet alleen klankmatig maar ook inhoudelijk. Neptunus is de god van de zee waar ook de sirenes van Debussy te vinden zijn. 

Misschien is deze gelaagdheid wel de reden waarom dit de compositie is die Holst – eindelijk – publieke erkenning opleverde. Daarnaast weet hij ook het evenwicht te bewaren tussen vernieuwing en herkenbaarheid. Hij gebruikt tonale drieklanken, maar plaatst die op ongewone manieren naast en zelfs op elkaar zodat ze ongehoorde dissonanten veroorzaken. Elk van de zeven delen heeft een uitgesproken identiteit, niet alleen met eigen ritmes en melodieën, maar ook met eigen orkestkleuren en sferen. Op die manier vertaalt de meester-orkestrator de astrologische inzichten (hoe de hemellichamen elkaar in balans houden) in een muzikale logica die aansluit bij de eeuwenoude recepten van variatie en eenheid. The Planets wordt om die reden soms geïnterpreteerd als een symfonie in vermomming. Mercurius en Uranus nemen in dat geval de rol van scherzo op zich, terwijl Venus het klassieke langzame deel vertegenwoordigt. Het zwaartepunt ligt dan bij Saturnus, het enigmatische deel waar Holst zelf blijkbaar erg tevreden over was. 

Succes en nawerking 

The Planets gaf Holst de bekendheid waar hij zo lang naar op zoek was geweest, ook al viel het hem later zwaar dat hij altijd met dat ene werk verbonden zou blijven. Wat Holst niet kon vermoeden, was dat de invloed van The Planets oneindig veel verder zou reiken dan zijn eigen bekendheid, met name op het grote doek. In films over de ruimte weerklinkt vaak een echo van het sonore universum dat Holst creëerde. John Williams zou de grootste afnemer worden van Holsts muzikale fantasie. De muziek voor Star Wars bevat tal van citaten, en ook in andere films duiken muzikale referenties op, zoals het thema van Hedwig, de post-uil in Harry Potter wiens soundtrack verwant is met de gevleugelde muziek van Mercurius, inclusief de hemelse klanken van de celesta. 

Op 21 november om 19u geeft Klaas Coulembier een tweetalige (NL-FR) inleiding over dit iconisch werk. Locatie wordt nog meegedeeld.